Stres – nieodłączny element naszego życia

Pod względem poznawczym, emocjonalnym i behawioralnym człowiek jest wciąż wielką tajemnicą. Tajemnicą jest jego wnętrze, jego miłość, jego cierpienie, jego pasje. Tajemnicą jest także sposób jego zachowania wobec trudnych okoliczności życiowych.

Wyniki badań psychologicznych skupiają się przede wszystkim na ukazaniu znaczenia sposobu zachowania jednostki w radzeniu sobie (ang. coping) z trudnymi, nieuchronnymi sytuacjami stresowymi. Tymczasem zdolność znoszenia frustracji i przykrych stanów emocjonalnych – według Gordona W. Allporta, to jeden z najistotniejszych komponentów charakteryzujących dojrzałą osobowość człowieka. W tym procesie tworzą się różne mechanizmy pozwalające zredukować przeżywane cierpienie, z którym się styka.

Potoczne rozumienie stresu

W dzisiejszych czasach wiele osób jest mało odpornych psychicznie przez co, między innymi są narażone na stres. Stres, w rozumieniu potocznym, to reakcja naszego organizmu na daną sytuację z jaką przyszło nam się zmierzyć. Sprawia, że tracimy radość życia i ogarnia nas brak pewności siebie. Powoduje zmiany w równowadze hormonalnej i funkcjonowaniu układu odpornościowego oraz wpływa na pojawienie się innych objawów – mniej lub bardziej utrudniających naszą codzienność. Źródłem stresu mogą być różnorakie bodźce i powody. Zarówno sytuacje zagrażające życiu i zdrowiu człowieka (problemy zdrowotne, zawodowe czy rodzinne), jak też poczucie braku kontroli nad wydarzeniami lub przeświadczenie, że zadanie jest zbyt trudne do wykonania.

Radzenie sobie ze stresem obejmuje doraźne obniżanie przykrego napięcia, łagodzenie negatywnych stanów emocjonalnych oraz poszukiwanie rozsądnych sposobów rozwiązywania pojawiających się problemów powodujących stres.

Wykształcone w procesie ewolucji reakcje człowieka na stres, w warunkach braku czasu na odpoczynek i relaks, prowadzą do poważnych dolegliwości. Najpierw odwracalnych, ale  z czasem coraz trudniejszych do zmiany.

Czym jest stres?

Autorem pojęcia stres jest Hans H. Selye, który w 1936 roku użył pojęcia “stres” w bardzo specjalistycznym, technicznym sensie, jako „nieswoistą reakcję organizmu na wszelkie stawiane mu żądania.

Zjawiska zdarzeń stresowych trudno zrozumieć bez próby odpowiedzi na pytanie czym jest stres. Jednak do chwili obecnej brak na nie jednoznacznej odpowiedzi.

„Encyklopedia PWN” definiuje stres jako stan obciążenia systemu regulacji psychicznej powstający w sytuacji zagrożenia, utrudnienia lub niemożności realizacji ważnych dla jednostki celów, zadań, wartości.

Według „Słownika Psychologii” (Reber & Reber, 2008) stres (ang. stress) ogólnie rozumiany jest jako wszelka siła (czyli stresory), która zastosowana wobec organizmu, wywołuje jego istotną zmianę. Ponadto, ze stresem wiąże sie zawsze stan napięcia psychicznego. Natomiast w „Internetowym Słowniku Języka Polskiego” stresem określa się stan wzmożonego napięcia nerwowego, będący reakcją na działanie negatywnych bodźców fizycznych lub psychicznych.

W teoretycznych rozważaniach na temat stresu trudno pominąć najbardziej znaną teorię – Richarda Lazarusa i Susan Folkman, w której stres definiowany jest jako określona relacja pomiędzy osobą i otoczeniem. Relacja ta oceniana jest przez jednostkę jako obciążająca jej zasoby i narażająca na szwank jej dobre samopoczucie.

Kolejną koncepcją stresu jest teoria zachowania zasobów Stevana Hobfolla, według, której stres psychologiczny stanowi reakcję wobec otoczenia, w którym istnieje zagrożenie utratą zasobów netto; utrata zasobów netto i brak wzrostu zasobów po wcześniejszym inwestowaniu w nie. Hobfoll, doceniając znaczenie subiektywnej oceny zasobów przyjmuje, że zarówno spostrzeganie jak i faktyczna utrata zasobów są wystarczające do doznania stresu (Strelau, 2008).

W psychologii polskiej zainteresowanie problematyką stresu datuje się na lata 60. Inicjatorem badań był Tadeusz Tomaszewski (1963) i Janusz Reykowski (1966). Stres w ich opinii jest stanem wynikającym z braku równowagi między obiektywnie istniejącymi wymaganiami a możliwościami jednostki. Z kolei Jan Strelau pojęcie stresu odnosi do stanu, który charakteryzowany jest przez silne emocje negatywne, takie jak strach, lęk, złość, wrogość a także inne stany emocjonalne wywołujące dystres oraz sprzężone z nimi zmiany fizjologiczne i biochemiczne.

Pozytywne i negatywne znaczenie stresu

Ludzie interpretując różne sytuacje stresowe nadają im zarówno negatywne jak i pozytywne znaczenie. Stres ma również niejednoznaczne konotacje w strefie wewnętrznego odbioru – na jednych działa mobilizująco, dla innych jest czynnikiem całkowicie blokującym jakiekolwiek aktywności.

Negatywna postawa wobec stresowych zdarzeń charakteryzuje się tym, iż osoba zmagająca się ze stresem nie potrafi skoncentrować się na polepszeniu własnej sytuacji. Jest przytłumiona i nie wie jak sobie poradzić z problemem, który ją spotkał. Charakteryzuje ją zniechęcenie, apatyczność i rozgoryczenie. Zazwyczaj jest zrozpaczona, biernie poddaje się lenistwu, ma poczucie bezradności i beznadziei. W skrajnych przypadkach popada w uzależnienie od alkoholu i narkotyków. Są też takie osoby, które traktują stres jako sposób na zwolnienie z odpowiedzialności czy zainteresowanie ze strony najbliższych.

Tymczasem człowiek przyjmujący pozytywną postawę wobec stresowych sytuacji ma chęć do pracy, do zmiany. Stres jest dla niego czynnikiem pobudzajacym do jakiegoś działania. Stara się go zaakceptować jako nieoczekiwane zrządzenie losu – zgodne z przeznaczeniem lub wolą Bożą. Nie traci nadziei na jego pokonanie. Ma poczucie własnej sprawczości i odpowiedzialności. Może też postrzegać stres jako szansę na sprawdzenie samego siebie w wewnętrznym doskonaleniu się. Między innymi poprzez skuteczne pokonywanie zaistniałych trudności – lęku, niepewności, straty oraz własne czynności poznawcze i behawioralne lub emocjonalne doświadczenie. Taka osoba wie, że musi i wierzy, że może sobie z tym poradzić. Akceptuje wszystkie niedogodności, a niejednokrotnie traktuje je jako specyficzne, nowe zadanie i życiowe wyzwanie. Wyzwanie, którego podjęcie i pokonanie może wywołać pozytywne skutki, mobilizując do wewnętrznej przemiany i lepszego życia.

Czytaj również: Salutogeneza czyli jak radzić sobie ze stresem?

Refleksja

Nie ma życia bez stresu. W sytuacjach rzeczywistego zagrożenia reakcja ta ma bardzo ważne znaczenie obronno-adaptacyjne. Natomiast przedłużająca się reakcja stresowa może prowadzić do licznych patologii (ogólne obniżenie odporności, nerwice, depresje, schorzenia układu krążenia, pokarmowego, oddechowego, skóry, zaburzeń funkcji seksualnych i wielu innych). Dlatego warto pielęgnować w sobie pozytywne stany emocjonalne i nauczyć się skutecznych technik radzenia sobie ze stresem.

Chcesz zbadać swój poziom stresu związany z egzaminem, który masz przed sobą?

Proponowane narzędzie to Skala Niepokoju Związanego z Egzaminem, autorstwa Toma Trauer`a (Trauer, 1992), która niezależnie od zdolności i przygotowania merytorycznego studentów diagnozuje ich skłonność do niepokoju. Studenci mający większą skłonność do niepokoju osiągają znacznie gorsze wyniki podczas egzaminów czy rozmów kwalifikacyjnych.

Skala Niepokoju Związanego z Egzaminem (według Trauer`a)

Stresy u niektórych osób mogą wywoływać zmiany efektywności pracy, mogą wpływać na wyniki egzaminów. Sprawdź jak jest w twoim przypadku wykonując poniższy test.
1- Prawie nigdy
2- Czasami
3- Często
4- Prawie zawsze

1. Mam nieprzyjemne uczucie w czasie egzaminu. 1 2 3 4
2. Jestem napięty podczas testów. 1 2 3 4
3. Jestem przerażony w czasie ważnych egzaminów. 1 2 3 4
4. Serce bije mi bardzo szybko w czasie ważnych testów. 1 2 3 4
5. Myślenie o ocenie, jaką dostanę, przeszkadza mi w pracy nad testem. 1 2 3 4
6. W czasie egzaminu łapię się na myśleniu, czy kiedykolwiek przebrnę przez kurs. 1 2 3 4
7. Myśl o niezdaniu przeszkadza mi w koncentracji. 1 2 3 4
8. W czasie testów myślę, co będzie, jak obleję. 1 2 3 4

Po skończeniu testu zsumuj punkty za pytania 1-4 i oddzielnie za pytania 5-8. Jeśli suma w każdej części przekroczyła 10, to znaczy, że stres egzaminacyjny ma negatywny wpływ na wynik twoich sprawdzianów wiadomości.

O autorze

Małgorzata Podniesińska – psycholog, diagnostyk i terapeuta, Wrocław